(+) π. Γεώργιος Μεταλληνός
Η έλλειψη κριτικής ικανότητας ή και ηθελημένη ιδεολογική χρήση και ερμηνεία της ιστορίας παράγει κατά καιρούς τις γνωστές αρνητικές εκτιμήσεις για τη στάση της Εκκλησίας απέναντι στη Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση. Και είναι γεγονός, ότι έχουν γραφεί και γράφονται συνεχώς σπουδαίες μελέτες, και όχι μόνο από κληρικούς ή θεολόγους, που δίνουν την όψη των πραγμάτων, που βγαίνει αβίαστα μέσα από τις πηγές, ελληνικές και ξένες.
Είναι φυσικό όμως να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στο χώρο της ιστορικής έρευνας οι μαρτυρίες εκείνες, που προέρχονται από πρόσωπα, που μπορούν να χαρακτηρισθούν «ουδέτερα» στην τοποθέτηση τους, τουλάχιστον ως ένα σημαντικό βαθμό. Τέτοια πρόσωπα είναι και οι ξένοι, που βρέθηκαν στο χώρο των εξελίξεων, για τη διεκπεραίωση ιδιωτικών τους υποθέσεων και που οι συγκυρίες θέλησαν να γίνουν μάρτυρες των γεγονότων, τα οποία κάποια στιγμή περιγράφουν και ερμηνεύουν σε κείμενα τους. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι Υπάλληλοι-Agents των δυτικών Ιεραποστολικών Εταιρειών, -όπως λ. χ. ο πράκτορας της British and Foreign Bible Society του Λονδίνου Henry Daniel Leeves (1790-1845), που για μια εικοσιπενταετία (1821-1845) υπήρξε η ψυχή της Εταιρείας αυτής στη Μικρασία, στην Επτάνησο και στην Ελλάδα. Κάτοχος διαφόρων πανεπιστημιακών τίτλων, ευφυέστατος και έμπειρος, είχε όλες τις προϋποθέσεις για να δει τα πράγματα και πίσω από την επιφάνεια τους, στο «δυσθηρήτατον» βάθος τους, με όλη την υπευθυνότητα άλλωστε, που επέβαλε η αντικειμενική ενημέρωση της Εταιρείας του.
Σε Εκθέσεις (Reports) σύγχρονες με την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως δίνει ο Leeves ξεκάθαρες πληροφορίες για τα συντελούμενα στην έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, την Πόλη, που είχε φθάσει πριν από τις 8 Φεβρουαρίου 1821 (ν.ημ.). Παραθέτουμε τις πληροφορίες, που δίνει για την αρχή της Ελληνικής Επαναστάσεως, σε μετάφραση από τα δημοσιευμένα πρωτότυπα, για να διατυπωθούν μετά μερικές συμπερασματικές σκέψεις:
«Θεραπεία, 9. 4. 1821 (ν. ημ. ), δηλ. 29 Μαρτίου (π. ημ. )
(. . . ) Οι συνέπειες της επανάστασης των Ελλήνων στις επαρχίες της Βλαχίας και Μολδαβίας υπήρξεν η φυγή μερικών και η σύλληψη και εκτέλεση άλλων στην Κωνσταντινούπολη, τους οποίους η Πύλη θεώρησε ότι είχαν σχέση με τους Επαναστάτες. Τρεις Επίσκοποι της Ελληνικής Εκκλησίας συνελήφθησαν πριν από μερικές μέρες, και σήμερα το πρωί έμαθα, ότι δύο ακόμη προστέθηκαν σ’ αυτούς. Το σύνολο των Ελλήνων βρίσκεται σε κατάσταση εξαιρετικού τρόμου, μη γνωρίζοντας, σε ποιους θα στραφεί στη συνέχεια η υποψία της Κυβερνήσεως. Όλοι οι Τούρκοι, κάθε κατηγορίας, είναι κατά διαταγήν του Σουλτάνου στα όπλα και, όπως είναι φυσικό να αναμένεται σε τέτοιες περιπτώσεις, έχουν συμβεί πράξεις βίας σε άτομα. Όχι γιατί έχω λόγους για προσωπικό συναγερμό, αλλά είναι φανερό, ότι πρέπει να μείνω στην ησυχία μου, και φοβούμαι ότι πρέπει να σταματήσω τις επισκέψεις μου στο Φανάρι, μέχρι να έλθουν πιο ήρεμοι καιροί. . . (. . . ).
Κων/λη, 11/23, Απριλίου 1821.
(. . . ) Στο τελευταίο γράμμα μου δεν σάς έδωσα παρά μια μελαγχολική αναφορά για την κατάσταση των δημοσίων πραγμάτων σ’ αυτή τη χώρα. Με λύπη μου πρέπει να προσθέσω ότι έφθασαν σε ένα σημείο ακόμη περισσότερο απελπιστικό. Και δεν μπορεί να προβλεφθεί τι θα συμβεί. Κάθε μέρα συμβαίνουν και νέες εξεγέρσεις εναντίον των Ελλήνων και όσον αφορά στις προσπάθειες της εταιρείας μας [. . . ] η ελπίδα για εκτύπωση της Αγίας Γραφής εδώ, επί του παρόντος, γίνεται σκοτεινότερη. Χθες, ο υπερήλικας και σεβάσμιος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως συνελήφθη και σήμερα το πρωί τον κρέμασαν εξευτελιστικά μπρος από την πύλη της Εκκλησίας του (εννοεί του Πατριαρχείου). [. . . ] (Ο Άγγλος Δραγουμάνος της Πύλης) βρήκε τον Ιλαρίωνα και τον ηγούμενο του Μοναστηρίου του, Αρχιεπίσκοπο του Σινά, αναστατωμένους. Είχαν γίνει μάρτυρες της θλιβερής σκηνής του θανάτου (εκτελέσεως) του Πατριάρχη τους και τεσσάρων Επισκόπων (γρ. Μητροπολιτών), που είχαν την ίδια με αυτόν τύχη. . . (. . . ).
Θεραπεία 12/24 Μαΐου 1821
(. . . ) Από το τελευταίο μου γράμμα, έχουμε κάπως περισσότερη ησυχία. Μολονότι τα πράγματα κατ’ ουσίαν μένουν στην ίδια κατάσταση [. . . ] αισθανόμαστε περισσότερη ασφάλεια. Οι δημόσιες εκτελέσεις εκείνων, που κατηγορούντο ως αναμεμειγμένοι στη συνωμοσία και οι δολοφονίες Ελλήνων είναι τώρα αραιότερες. Όλοι οι Τούρκοι όμως παραμένουν ακόμη ένοπλοι και από τις πληροφορίες για όσα συμβαίνουν στο Αιγαίο και τις εκεί προετοιμασίες δεν φαίνεται ότι η παρούσα υπόθεση θα μπορούσε να λάβει γρήγορα ένα τέλος. . . (. . . ).
(Ο Leeves ετοιμάζεται για αναχώρηση. Στις 13 Αυγούστου θα εγκαταλείψει την Πόλη και στις 3 Σεπτεμβρίου θα φθάσει στην Οδησσό).
Ο Άγγλος μισσιονάριος εκθέτει με συντομία, αλλά και καθαρότητα και ακρίβεια, το κλίμα, που δημιουργήθηκε στην Κωνσταντινούπολη αμέσως μετά την έναρξη της Επαναστάσεως του Αλ. Υψηλάντη. Όσα λέγει είναι γνωστά: η φυγή μερικών οικογενειών και οι συλλήψεις κληρικών και λαϊκών επισήμων. Οι Μητροπολίτες, που συνελήφθησαν, ήσαν οι Εφέσου, Νικομήδειας, Χαλκηδόνος, Δέρκων, Θεσσαλονίκης και Αδριανουπόλεως. Ο γενικός συναγερμός των Τούρκων και οι διαπραττόμενες βιαιοπραγίες δημιουργούν αίσθημα φοβίας και στους ξένους. (Σε ένα σημείο θα γράψει: «Ακόμη και οι Φράγκοι-Franks! μόλις γίνονταν σεβαστοί» – μετά την εκτέλεση του Γρηγορίου του Ε). Κλίμα τρομοκρατίας και ανασφάλειας επικρατεί σε Ρωμηούς και ξένους στους επόμενους μήνες.
Το σημαντικότερο όμως εδώ είναι, ότι η εκτέλεση (απαγχονισμός) του άγιου Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’ τοποθετείται στο ίδιο πλαίσιο με τις υπόλοιπες εκτελέσεις Ελλήνων, δηλαδή ήταν και αυτός ένας ένοχος (κατά τις εκτιμήσεις της Πύλης) και συνυπεύθυνος για την έκρηξη της Επαναστάσεως. Ούτε η ελάχιστη αμφιβολία διατυπώνεται για πιθανή ελεγχόμενη στάση του Οικουμενικού Πατριάρχη. Και από επιτόπια μελέτη των παραπάνω γραμμάτων στο πρωτότυπο τους, στο Αρχείο της Βιβλικής Εταιρείας, γνωρίζουμε ότι τίποτε σχετικό δεν υπάρχει και στο αδημοσίευτο τμήμα τους. Ο Leeves γίνεται έτσι μάρτυρας -σημαντικός- για τη μεγάλη θυσία του άγιου Πατριάρχη και των συναθλητών του κληρικών και λαϊκών για την ιερή υπόθεση της Παλιγγενεσίας του Γένους.
---------------------------------------
Σημ. Για τον Leeves και τη δράση του στην Ανατολή βρίσκε καvείς περισσότερα στη μελέτη του Γ. Δ. Μεταλληνού, Το Ζήτημα της Μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την Νεοελληνικών κατά τον ΙΘ’ αιώνα, Αθήναι 1977. Τα γράμματα του Leeves βλ. στην 18η ετήσια Report της BFBS του 1822, σ. 46 έ.